Dünyanın en büyük nehri: Nil-Afrika
Dünyanın en uzun kanalı: Panama kanalı-Panama
Dünyanın en büyük çölü: Büyük Sahra Çölü-Orta/Kuzey Afrika
Dünyanın en uzun kesintisiz sınırı: ABD-Kanada sınırı.
Dünyanın en büyük adası: Grönland-Kuzey Atlantik
-Dünyanın en alçak yerleşim yeri: Calipatria, Kaliforniya, ABD - deniz seviyesinin 54 milimetre Altında
-Dünya, Güneş Sistemi'nin 9 gezegeninden biridir ve Güneş'e olan uzaklığı bakımından 3. Sırada bulunur. Coğrafya'nın asıl konusunu oluşturan Dünya'yı incelemek için bazı kavramların bilinmesi gerekir:
Eksen
Kutup Noktası
Ekvator
Paralel
Meridyen
Dünya'nın Şekli :
Dünyanın Şekli ve Boyutları :
Dünya, Kutup Noktaları'nda basık, Ekvator'da şişkindir. Dünya'nın kendisine özgü bu şekline geoid denir. Geoide en yakın geometrik şekil elipsoiddir. Verilen boyutlar "Hayford Elipsoidi" ne aittir.
Dünya'nın Boyutları
Ekvator yarıçapı = 6.378,4 km
Kutuplar yarıçapı = 6.356,9 km
Ekvator çevresi = 40.076,6 km
Kutuplar çevresi = 40.009,1 km
Pratikte bu uzunluklar yaklaşık olarak alınmaktadır.
Paralellerin Özellikleri :
- Ekvator'a paralel uzanırlar
- Çapları ve uzunlukları Ekvator'dan kutuplara doğru kısalır.
- Ekvator'dan kutuplara doğru sayısız paralel çizilebilir. Ancak değerlendirme kolaylığı bakımından birer derece aralıklarla çizildikleri varsayılır.
- Paralellerin 90 tanesi Kuzey Yarım Küre'de, 90 tanesi Güney Yarım Küre'de bulunur.
- 60. paraleller Dünya'nın küreselliğinden dolayı Ekvator'un yarısı uzunluğundadır.
- Birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık her yerde yaklaşık 111 km'dir.
UYARI : Dünya'nın geoid şekli nedeniyle 2 paralel arasındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Örneğin, Ekvator ile 10 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.596 m iken, 890-900 (kuzey-güney) enlemleri arasındaki uzaklık 110.700 m'dir. Ancak birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir.
Özel Paraleller
Bazı paralellerin yerleri, güneş ışınlarının yere değme açısına bağlı olarak doğa tarafından belirlenmiştir. Bunlar :
Ekvator
Dönenceler
Kutup Daireleri
Kutup Noktaları
Ekvatorun Özellikleri
- En uzun paraleldir.
- Güneşin önünden en hızlı geçen noktaların oluşturduğu paraleldir.
- 3) Dünya'nın eksen çevresindeki dönüş hızı Ekvator'da yaklaşık 1670 km/saat'tir.
- Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül'de dik açıyla alır.
- Yıl boyunca sıcak olduğundan termik alçak basınç kuşağıdır.
- Yükseltici hava hareketleri görüldüğü için bol yağış alır.
- Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca birbirine eşit ve 12'şer saattir.
Dönencelerin Özellikleri
- Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen Dönenceler, 23027' Kuzey ve Güney paralelleridir.
- Kuzey Yarım Küre'dekine Yengeç Dönencesi, Güney Yarım Küre'dekine Oğlak dönencesi denir.
- Orta kuşak ile Tropikal kuşağı birbirinden ayırırlar.
- Güneş ışınlarının düz zeminlere dik geldiği en son noktalardır.
- 5. Yengeç Dönencesi 21 Haziran'da, Oğlak Dönencesi 21 Aralık'ta Güneş ışınlarını dik açı ile alır.
Kutup Noktalarının Özellikleri
- 90. Kuzey ve Güney paralelleridir.
- Güneş ışınlarının düz zeminlere en dar açıyla geldiği yerlerdir.
- Sürekli soğuk olduğundan kutuplar ve çevresinde yıl boyunca termik yüksek basınç kuşakları oluşur.
- Aydınlanma çemberinin 21 mart ve 23 Eylül'de teğet geçtiği yerlerdir.
- Bir yıl içinde 6 ay sürekli gündüz, 6 ay sürekli gece yaşanır.
- Çizgisel hızın sıfır, yerçekiminin en fazla olduğu yerlerdir.
Kutup Dairelerinin Özellikleri
- Yerleri, yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen Kutup Daireleri, 66033' Kuzey ve Güney paralelleridir.
- Kutup kuşağı ile Orta kuşağı birbirinden ayırırlar.
- Aydınlanma çemberinin yıl içinde yer değiştirdiği ve 21 Haziran ile 21 Aralık'ta teğet geçtiği paralellerdir.
- 21 Haziran'da Kuzey Kutup Dairesi'nde, 21 Aralık'ta Güney Kutup Dairesi'nde 24 saat gündüz yaşanır.
Meridyenlerin Özellikleri
- Bir kutuptan diğerine uzanan meridyenler de paraleller gibi sayısızdır. Ancak pratikte her 1 dereceden bir yay geçtiği varsayılarak, 360 tane oldukları kabul edilmiştir.
- Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık Ekvator üzerinde 111 km olarak kabul edilmiştir.
- Başlangıç meridyeni olarak Londra yakınlarındaki Greenwich kabul edilmiştir.
- Bir meridyenin, karşıt (anti) meridyeniyle arasında 180 meridyen fark vardır.
UYARI : Meridyen yayları eşit uzunluktadır. Aralarındaki uzaklık Ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve tüm meridyenle kutuplarda birleşir.
Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık; Ekvator üzerinde 111.322 m. (pratikte 111 km olarak kabul edilmiştir, 45. (Kuzey - Güney) paralellerinde 78.850 m, 90. (Kuzey - Güney) paralellerinde ise 0 m'dir.
Dünyanın Şekline Bağlı Sonuçlar
- Dünya'nın geoid şekli nedeniyle, yerçekimi Ekvator'dan kutuplara doğru artar. Dünya, geoid değil de küre şeklinde olsaydı, yerçekimi Dünya'nın her yerinde aynı olurdu.
- Dünya'nın geoid şekli nedeniyle Ekvator diğer paralellerden ve meridyenlerden daha uzundur. Dünya küre şeklinde olsaydı, Ekvator çevresi (kutupları çevreleyen iki meridyenin uzunluğu) birbirine eşit olurdu.
- Ekvator çevresi =40.077 km
- Kutuplar çevresi=40.009 km
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle, ekseni çevresindeki dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki noktalar saatte 1666,6 km yol katederken, Kutup Noktaları'nda alınan yol sıfır km olduğu için, eksen çevresindeki dönüş hızı 0 km/saat'tir.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle Kutup Noktaları'nda birleşen meridyen yaylarının uzunluğu birbirine eşittir. Bir kutuptan diğerine uzanan bir meridyen yayının uzunluğu yaklaşık 20.005 km'dir.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle meridyenler arası uzaklık, Ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve meridyenler Kutup Noktaları'nda birleşirler.
- Birbirini izleyen iki meridyen arası uzaklık Ekvator üzerinde 111.322 m iken (pratikte bu uzunluk 111 km kabul edilmiştir), 45. paraleller üzerinde 78.850 m, 90. paralellerde (Kutup Noktaları) 0 m'dir.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle, paralellerin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru küçülür. Ekvator en uzun paraleldir. Kutuplarda ise paraleller nokta halini alır.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle aydınlık ve karanlık yarıküreler oluşur. Böylece yeryüzünün bir yarısı gündüzken, diğer yarısında gece yaşanır.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator'dan kutuplara doğru Güneş ışınlarının yere değme açısı daralır. Bu tarihlerde Ekvator Güneş ışınlarını dik açı ile alır. Bu nedenle yatay düzleme dik duran cisimlerin gölgesi oluşmaz. Kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı daraldığı için cisimlerin gölge boyu uzar.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle güneş ışınlarını yıl boyunca dik ve dike yakın açı ile alan Ekvator'un güneşten aldığı ısı enerjisi daha fazladır. Kutuplara doğru ışınların gelme açısının daralması nedeniyle alınan ısı enerjisi azalır.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle yerden yükseldikçe görülebilen alan genişler.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle termik basınç kuşakları oluşur.
Termik Basınç Kuşakları
Dünya'nın küreselliği nedeniyle ısınma ve soğumaya bağlı oluşan basınçlara termik basınç denir. Güneş ışınlarını, yıl boyunca dik ve dike yakın açılarla alan Ekvator fazla ısınır. Isınan hava genleşerek yükselir ve basınç düşer. Kutuplar, ışınları dar açı ile aldığından her zaman soğuktur.Soğuk hava ağır olduğu için yere çöker ve basınç yükselir.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle, Kutup Yıldızı'nın görünüm açısı Kuzey Kutbu'ndan Ekvator'a doğru daralır. Bu nedenle 60. Kuzey paralelinde 60° açı ile görülen Kutup Yıldızı Güney Kutbu'nda görülmez.
- Dünya'nın küreselliği nedeniyle hep aynı yönde hareketle başlangıç noktasına ulaşılır. 1519 yılında Macellan tarafından, hep batıya gidilerek çıkış noktasına varılabileceği düşüncesi ile İspanya'nın Cadiz Körfezi'ndeki Sancular Limanı'nda başlatılan ve aynı limanda 1522 yılında son bulan Dünya seyahati ile bu sonuca ulaşılmıştır.
Dünya’nın Hareketleri
Dünya’nın Günlük Hareketi (Eksen Çevresindeki Hareketi)
Dünya, batıdan doğuya doğru ekseni çevresindeki dönüşünü 24 saatte tamamlar. Buna 1 Güneş günü denir. Dünya'nın ekseni çevresindeki hareketinin hızı, 2 farklı şekilde ifade edilir.
Çizgisel Hız
Dairesel hareket yapan Yerküre üzerindeki bir noktanın birim zamanda eksen üzerindeki yer değiştirme hızıdır. Çizgisel hız, dünyanın küreselliği nedeniyle Ekvator'da en fazladır, kutuplara doğru azalır.
Açısal Hız
Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda oluşturduğu dönüş açısıdır.
Dünya, ekseni çevresindeki hareketi sırasında 4 dakikada 1 derecelik, 1 saatte 15 derecelik, 24 saatte 360 derecelik dönüş yapar.
Açısal hız, dünya üzerindeki her noktada aynıdır.
UYARI : Dünya kendi ekseni çevresinde,
4 dakikada 10' lik,
1 saatte 150' lik,
24 saatte 360°'lik dönüş yapar.
Günlük Hareketin Sonuçları
Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle,
- Bir noktaya Güneş ışınlarının gelme açısı ve yatay düzleme dik duran cisimlerin gölge boyları günün saatlerine göre değişir.
- Güneş ışınları öğle saatinde en büyük açıyla gelir ve en kısa gölgeler oluşur.
- Gece ve gündüzler birbirini izler.
- Günlük sıcaklık farkları oluşur.
- Dünya'nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, rüzgarlar esme yönlerinden saparlar. Bu sapma, Kuzey Yarım Küre'de esme yönünün sağına, Güney Yarım Küre'de esme yönünün soluna doğrudur.
BAŞKENTLER
afganistan kabil
almanya berlin
abd washington
angola luanda
arjantin buenos aires
arnavutluk tiran
avustralya canberra
avusturya viyana
azerbeycan bakü
bahamalar nassau
bahreyn manama
bengladeş dakka
barbados bridgetown
belçika brüksel
belize belmopan
bermuda hamilton
bhutan thimbu
birleşik arap e. abudabi
birmanya rangun
bolivya lapaz
bosna-hersek saraybosna
botswana gaberones
brezilya brazil
brunei bandar seri begawan
bulgaristan sofya
burkina faso ougadougou
burundi bujumbura
cabo verde praia
cibuti cibuti
cezayir cezayir
çad jamena
çeçenistan grozni
çek cumhuriyeti prag
çin halk cumhuriyeti pekin
danimarka kopenhag
dominik cumhuriyeti santa domingo
dominika roseau
ekvador quito
ekvator ginesi malabo
el salvador san salvador
endonezya jakarta
ermenistan erivan
eritre asmara
estonya tallin
etiyopya somali
fas rabat
fiji suva
fildişi sahili abidjan
filipinler manila
finlandiya helsinki
fransa paris
gabon libreville
gambiya banjul
gana akra
gine konakri
guadeloupe basseterre
grenada st. georges
gronland nuuk
guam agana
guatemala guatemala
guernesey saint peter
guyana george town
g. afrika cumhuriyeti cape town pretoria
güney kıbrıs nikosia
güney kore seul
gürcistan tiflis
haiti portau prınce
hırvatistan zagreb
hindistan yeni delhi
hollanda amsterdam
hong kong victoria
honduras tegucigalpa
ırak bağdat
ingiltere londra
iran tahran
s. irlanda dublin
k. irlanda belfast
iskoçya edinburg
ispanya madrid
israil kudüs
isveç stockholm
isviçre bern
italya roma
izlanda reykjavik
jamaika kingston
japonya tokyo
jersey saint heiler
kamerun yaounde
kamboçya phnompenh
kadana ottowa
katar doha
kazakistan almatı
kenya nairobi
kırgızistan bişkek
kırım sivastopol
kiribati adaları bairiki
kolombiya bogota
komorolar moroni
kongo brazzaville
kostarika san jose
kuveyt kuveyt
kuzey kıbrıs lefkoşa
kuzey kore pyanyang
küba havana
laos vientiane
leshoto maseru
letonya riga
liberya monrovia
libya trablus
liechtenstein vaduz
litvanya vilnius
lübnan beyrut
lüksemburg lüksemburg
macaristan budapeşte
macao macau
madagaskar antananarivo
makedonya üsküp
malavi lilongve
maldivler male
mali bamako
malezya kualalumpur
malta valetta
martinik fort de france
mauritius port louis
mayotte mamoudzou
meksika mexıco cıty
mısır kahire
mikronezya federe d. kolonia
moğolistan ulanbator
moldova kişinev
moritanya nuakut
mozambik maputo
namibya windhoek
nauru yaren
nepal katmandu
nijer niamey
nijerya lagos
nikaragua managua
norveç oslo
orta afrika c. bangui
özbekistan taşkent
pakistan islamabad
panama panama city
papua yeni ginesi port moresby
paraguay asuncion
peru lima
polinezya papeete
polonya varşova
portekiz lizbon
porto riko san juan
reunion saint denis
romanya bükreş
ruanda kigali
rusya(beyaz) minsk
rusya federasyonu moskova
sardinya adası cagliari
saint kids basseterre
santa lucia castries
saint vincent kingstown
samoa apia
san marino san marino
sao taome sao toeme
senegal dakar
seyşeller victoria
sırbistan belgrad
sierra leone freetown
singapur singapur
slovakya bratislava
slovenya lubiyana
solomon adaları honiara
somali mogadişu
sri lanka colombo
sudan hartum
surinam paramaribo
suriye şam
suudi arabistan riyad
svaziland mbabane-lobamba
şili santiago
tacikistan duşanbe
tanzanya dodoma
